" پژوهشی در درس انشا "

" پژوهشی در درس انشا " با طرح این سؤالات :

1.       نویسندگان چگونه نویسنده شد ند؟

2.       نویسندگان چگونه می نویسند؟

3.      برای نوشتن چه پیشنهادی دار ند ؟

پژوهشگر: فاطمه ملکی

استاد راهنما:

رشته­ی تحصیلی:

دانشکده:

سال دفاع:

گزیده ی پژوهش :    

مقدمه، شامل:

1-             معضل درس انشا درمدارس و ناتوانی دانش­آموزان در نوشتن                                                       

"می گویند تحصیل کرده های ما سواد فارسی ندارند.می گویند جوانان ما بعد از دوازده سال تحصیل و یا حتی پس از پایان دوره ی کارشناسی قادر نیستند قلم به دست بگیرند و مکنونات قلبی خود را به سهولت و و بدون تشویش ودغدغه ی خاطر روی کاغذ بیاورند. از هر طرف فریاد بلند است که نثر فارسی به اضمحلال گرائیده است و این زبان دل انگیز و شیرین که وقتی گویندگان و نویسندگانی چون سعدی و حافظ وبیهقی وابوالمعالی داشته ، نفس واپسین خود را می کشد."(1) و در اولین سمینار انشا، اقای دکتر حداد عادل می گویند : " با تاسف بسیار باید گفت درس انشا، درس فراموش شده ای است . درباره ی این درس و شیوه های اموزشی آن کمتر بحث و گفتگوی علمی و اموزشی مطرح شده ومی شود . جا دارد معلمان با تجربه ای که دارای ذوق نویسند گی نیز هستند ، با بحث و گفتگو و تبادل تجربه به تبین و تدوین ضوابطی برای اموزش انشا اقدام کنند ."( 2)

    بیان نظرات فوق نشانگر آن است که معضل درس انشا ، در مدارس ،همچنان به قوت خود باقی است. این امر ما را وا می دارد که بطور جدی مسئله را مورد ارزیابی قرار دهیم و علتهای آن را بررسی کنیم. با بررسی دقیق این مشکل با سوالات زیادی روبرو می شویم که ؛ ایا سبب بروز این معضل ،عدم علاقه مندی دانش اموز است یا نداشتن برنامه ی مدون و مشخص ، یا نبود معلمان کارامد ، یا عدم امکانات مانند  کتابخانه، رایانه، بازدیدها و... ؟

این وضع مسلما باید بررسی وریشه یابی و درمان گردد. ابتدا به نظر می رسد عدم درک درست از ادبیات و اهمیت آن ، به ویژه درس انشا ریشه ی اصلی ماجراست.بهترین جایگاه برای درک زیبایی و بروز خلاقیت ، زنگ انشاست . در اولین سمینار انشا یکی از سخنرانان به نکته ی اساسی اشاره کرده اند که : " یکی از هدف های آموزش و پرورش ، دستیابی به چهار رکن اساسی : خوب گوش کردن ، خوب نگاه کردن ، خوب سخن گفتن و خوب نوشتن است که این چهار رکن در درس انشا به تمامی به کار گرفته می شود .لذا انشا نه تنها دریچه ای است به روی خوب اندیشیدن ، تحلیل کردن ، تعمق وتفکر داشتن ،بلکه این رفتارها می تواند تبدیل به مها رتهای خاص خود یعنی نوشتن شود. "(3)

اگر بتوانیم در زنگ انشا درک عاطفی ، حسی ،تخیلی ، هنری و ...دانش آموزان را تقویت کنیم، راه را جهت گام ها ی بعدی هموار کرده ایم .نوشته ی زیر نمونه ای از همان درک زیبایی است ، همان انتقال حس است. و همان زبان انشاست :

" کنار پیاده رویی ، پیر مرد نابینایی گدایی می کرد. او تابلویی با این مضمون از گردن خود آویزان کرده بود: "به من عاجز کور کمک کنید ."

عابر خوش ذوقی از پیر مرد نابینا اجازه می گیرد تا جمله ی دیگری  پشت همین تابلو بنویسد و از امروز با این جمله به کاسبی اش ادامه دهد .

عابر جمله ای می نویسد و می رود .

یک هفته بعد ، وقتی عابر از همین پیاده رو می گذرد ،پیر مرد را می بیند که سر جایش نشسته است و جمله ای که او نوشته روی سینه اش دیده می شود .

عابر به پیر مرد نزدیک شده و به او می گوید :

من همان کسی هستم که تابلوی روی سینه ی تو را برگرداندم و جمله ای روی آن نوشتم . حالا به من بگو: آیا کاسبی­ات فرق کرده است یا نه ؟

پیر مرد پاسخ می دهد:" خدا پدر و مادرت را بیامرزد ،از روزی که این جمله ی تازه را نوشته ای کاسبی من چند برابر شده است .

 "جمله ای که عابر نوشته بود ،این بود :  

" بهار زیبا آمد ، اما من نمی توانم ببینم." (4)

2- سابقه ی درس انشا از گذشته تا کنون  

در این باره  اقای علی اکبر نصیری در پایان نامه ی خود اینگونه اشاره می کنند که : " با نگاهی به برنامه درسی آموزشگاههای جهان در گذشته های بسیار دور تا به امروز، در می یابیم تنها درسی که همیشه در برنامه درسی وجود داشته است و به عنوان اصلی ترین درسها به شمار می رفته است همانا درس مهم و سرنوشت ساز "زبان و ادبیات " بوده است.تدریس انشا در آغاز به صورت شفاهی بود، به خصوص در یونان باستان ،روم ، اروپای قرون وسطی ، و نیز در هند و چین که بعدها بصورت مکتوب درامد و تربیت کاتبان،بخش مهمی از فرایند مدرسه ای را تشکیل می داد . در کشورهای غربی ، درس انشا محدود می شد به اصول ادبی ارسطو و بلاغت قدیم و کسانی چون : کویین لی ، سیرو ،وسنکا .

با اختراع ماشین چاپ ،تدریس انشا بصورت مکتوب تغییر یافت و در قرن هیجدهم به طور کامل به صورت برنامه ریزی شده در آمد."(5)

با توجه به تاریخچه ی انشا می توان گفت که قدرت سخنوری که در دوران قدیم از مرتبه ی بالایی برخوردار بود ، به واسطه ی کتابت رقیبی پیدا کرد که توانست جای آن را بگیرد.

در مدارس قدیم و مکتب خانه ها هم ،بیشتر خواندن مورد توجه بود تا نوشتن  .مگر در سطوح بالا که لازم بود دست به قلم برده شود.قلم حرمتی داشت ، وکمتر کسی به خود اجازه می داد که قلم به دست گیرد .نوشتن ، هم شآن بالایی داشت . وکتاب و خط بیشتر به یاری کاتبان می امد تا به کار محصلان .

رفته رفته شیوه های تدریس در مکتب خانه های سنتی جای خود را به روشهای فعلی تدریس سپردند . کم کم نوشتن رونق پیدا کرد و خواندن و نوشتن به صورت دو یار جدایی ناپذیر در آمد .

این مقدمه و تمامی دلایلی که ذکر شد ، مرا بر آن داشت که تامل بیشتری کنم و به گونه ای مطلب را عنوان کنم که جاذبه یبیشتری داشته و راه حلهای مستندتری را ارائه دهم . لذا بهتر آن دیدم که با استفاده از تجارب نویسندگان موفق در مصاحبه های حضوری به راه کارهایی مناسب جهت تقویت و اصلاح شیوه ی نگارش برسم .

***************

بخش اول : گفتگو                                                  

دراین بخش ، با سرکار خانم راضیه ی تجار؛ نویسنده و عضو شورای سردبیری مجله ی " ادبیات داستانی " و اقایان :         

-          دکتر غلامعلی حداد عادل ؛ نویسنده و محقق ، مدیر فرهنگستان زبان .

-          محمد رضا سرشار ؛ نویسنده و منتقد ادبیات کودکان و نو جوانان .

-          سید مهدی شجاعی ؛ نویسنده وسردبیر مجله ی نیستان .

مصاحبه ای حضوری انجام شده و نمونه ای ازنوشته های ایشان امده است .

این رساله می توانست به جای چهار نفر، از تجربه های چهل نفر سود ببرد . اما همین چهار بزرگوار نیز، به نکته های مشترکی اشاره می کنند که خبر از درد مشترک و راه کار های مشترک دارد ما حصل این گفتگوها در بخش دوم آمده است .

****************

  بخش دوم : رهیافت ها

در این بخش ،چکیده ی نظرات این عزیزان را با هم می خوانیم ؛

الف – آموزش انشا از زمان سخنگویی اغاز می شود :    

کشف این نکته ، مثل کشف معادله های طبیعی و اجتماعی می تواند از شهد متفاوتی برخوردار باشد. یعنی معلمی که در کلاس انشا حاضر می شود، همکاران دیگری داشته که محصول زحمتشان ، حالا در قامت دانش اموز، راهی مدرسه شده و در مقابلش نشسته اند و چشم به دهان او دارند . این همکاران ، کسی جز پدر و مادرها نیستند . پدر و مادر ، از همان دوران طفولیت و به تعبیر من حتی قبل ازآن بدون اینکه خود بدانند اولین معلمان انشای فرزندان خود هستند .

پس معلم در کلاس ،باید به ترمیم یا تقویت انچه که پدر و مادر به دانش اموز او اموخته اند بپردازد و این نیست که یک  معلم همیشه از نقطه ی صفر ، به تعلیم درس انشا همت کند . گاه ، دانش اموزی بنا به همان زحمتی که معلمان پیشین او کشیده اند ، فرسنگها از دیگران جلوتر است.وگاه نه، باید به روفتن بد فهمی های او بپردازد .

پس نقش معلم در حقیقت ، نقش کاشف آن معادله ای است که حلاوت و شیرینی حل آن تا ابد در کام او و دانش اموزان او باقی خواهد ماند .

این جاست که باید انگشت بر توانمندی معلم گذاشت . همان توانمندی که باید با احساس مسئولیت و علاقه مندی گره بخورد تا راهگشا باشد .                                  

ب- نقش خانواده های اهل مطالعه تعیین کننده است :

    بچه ها در خانه ای که نه پدر ، نه مادر و نه دیگر اعضای خانواده ، هیچکدام به کتاب و کتابخوانی علاقه ندارند ،بسیار دیرتر از بچه هایی که خانواده شان سر در کتاب دارند، با انشا مانوس می شوند .اساسا بچه ها با تماشای رفتار اطرافیان خود ، به فراگیری و کسب تجربه می پردازند و تماشای کتابخوانی ، شوق شیرین و ماندگاری در انها پدید می اورد که این اشتیاق ، تا پایان عمربا انها همراه خواهد بود .

پس خانواده ای که اهل مطالعه باشد ، فرزندان اهل مطالعه ای را در کلاس انشا پیش روی معلم می نشاند . در اینجا ، ایا کار معلم سهل تر و نافذتر نخواهد بود ؟ و ایا در مقایسه با دانش اموزان دیگر که در محیط کتاب و کتابخوانی پرورش نیافته اند کار معلم سختر نخواهد بود؟!!

    ج – تاکید بر اهمیت کتاب و کتابخوانی :

زنگ انشا بهترین زمان جهت برانگیختن شوق مطالعه و کتابخوانی در دانش اموز می باشد . به همین دلیل ، کتاب باید در دسترس دانش اموز باشد و چون وقت قابل توجهی  از عمر او در مدرسه سپری می شود ، بودن یک کتابخانه ی فعال ، با کتابهایی خوب و متناسب با نیازش می تواند ذهن تشنه ی او را سیراب کند که این مهم در سالهای آتی ، پشتوانه ی خوبی برای او خواهد شد .

داشتن کتاب در کتابخانه ای خوب و مناسب ، چه بسا به خودی خود ، عاملی برای جذ ب دانش اموز بشمار نرود . این هدایت مربیان است که با دادن انگیزه و بهره گیری از شیوه های مطلوب کتابخوانی ، او را در مسیر صحیح فراگیری قرار می دهد .

د – احسا س درونی و احساس نیاز به نوشتن :

       وقتی درون آدمی از موضوعی انبا شته شد خود به خود ، شروع به فوران می کند و جوششی در فرد پدید می اید که نوشتن ،یکی از راهها و شاید شایسته ترین راه فروکش کردن این جوشش باشد . اتفاقا هدایت دانش اموز در این مرحله ،توسط معلم بسیار کارساز است . این احساس درونی و نیاز به نوشتن خمیر خوش رنگی است که می شود به اشکال گوناگون در آید . خوب ، طبعا اگر مراقبت ویژه ای در این مرحله صورت نگیرد ، آن خمیر ، به شکلی نه چندان مطلوب ،شکل خواهد گرفت .

ه – تجربه های شخصی و اجتماعی دانش آموز :

 هر چه دنیای تجربه های شخصی ، اجتماعی دانش اموز گسترده تر باشد ، دامنه ی دنیای ذهنی او هم گسترش می یابد و هر چه دنیای تجربه هایش محدودتر لاجرم دنیای ذهنی و فکری بسته تری خواهد داشت .

باقی ماندن بر احساس صرف ، دانش اموز را در مواجهه با مسائل اطرافش دچار مشکل می کند . همین نکته در نوشتن نیز به آفتی منتهی می شود که فرد ،بیش از پیش خود را تنها ،و مخاطبین اثارش رامعدود می یابد .

     تجربه ها ، حوادث و فراز ونشیب ها، و درگیر شدن با مسائل اجتماعی ، این فرصت را به دانش اموز می دهد که از واقعیات الهام بگیرد و انها را بامهارت خود بیامیزد و اثری خواندنی پدید آورد .

***************

بخش سوم : مروری برپژوهش های موجود

 الف – پژوهش های انجام شده در ایران                                        

ب – پژوهش های انجام شده در کشورهای دیگر

***************

بخش چهارم : پیشنهادها                                  

در بخش چهارم پیشنهادها مطرح شده است ؛

باتوجه به رهیافت ها و نکاتی چند در پژوهش ها و مطالعه ی کتابها و مجلات مختلف در زمینه ی انشا به این نتیجه رسیدم که موارد زیر باید در برنامه ی آموزش و پرورش لحاظ شود :

1.       تدوین برنامه ی مشخص و هدفمند برای درس انشا

2.       تالیف کتابها وجزوه های آموزشی هماهنگ با برنا مه

3-       تربیت مربیان به صورت حضوری و غیر حضوری

4-       تدارک امکانات کمک آموزشی

1 – تدوین برنامه ی مشخص و هد فمند

  برای آماده کردن دانش آموزان جهت نوشتن باید به این مسئله توجه داشت که هدفهای رفتاری این درس در مراحل مختلف مشخص باشد . ومعلم به هدف درس در پایه ای که تدریس می کند اگاه باشد وبتواند دانش آموز را به آن هدف برساند .

استاد دکتر شمیسا این گونه به این مطلب اشاره می کند :

" در مسئله ی انشا دو هدف مطرح است گاهی می خواهیم دانش آموزی را واداریم که نوشتن به زبان متعارف را بیاموزد . بتواند نامه ای به این وآن بنویسد ، تجربه ای را شرح دهد . حادثه ای را توصیف کند . در این صورت باید به او بیاموزیم تا حتی المقدور از امکانات سبک ادبی بپرهیزد . از اغراق و تشبیه و استعاره جزبه ندرت استفاده نکند . روشن و موجز و دقیق و آسان بنویسد . در آموزش انشا معمولا این جنبه مطمح نظراست .

اما گاهی کسی در صدد آن است که نوشتن به سبک ادبی را بیاموزد . در این صورت باید توجه داشت که تحقق سبک ادبی تا حدود زیادی در گرو نگرش و تفکر ادبی است . استفاده از امکانات ادبی به طور تصنعی ،نثر را کلیشه ای و بی روح می کند . زبان ادبی اصیل ، خلاق است . خلاقیت به این معنی است که بتوانیم جملات بلاغی تازه ای بیافرینیم و این امرمعمولا در گرو نگرشهای نوین است " (7)

2 – تالیف کتابها و جزوه های مناسب

هر برنامه ی مناسبی ، اساسنامه ی متناسب خود را لازم دارد ، کتابها و جزوه های این درس هم اساسنامه ی آن می با شند . پس کتاب و جزوه ی مناسب باید تدوین شود تا معلم وهم دانش آموز با سر درگمی مواجه نشوند .

روش فعلی مبتنی بر دادن موضوع انشا در زمینه های مختلف است که اکثر معلمان از آن پیروی می کنند . این شیوه در جای خود مطلوب است ولی کفایت نمی کند . و در جزوه های آموزشی موضوعا ت مناسب هر پایه به صورت فراگیر و هماهنگ عمل شود .

متاسفانه عدم درک درست از موقعیت فکری و اجتماعی دانش آموزان باعث می شود موضوعاتی به ایشان داده شود که به قول معروف روحشان هم از آن بی خبر است .به صورت مثال ، موضوع انشای امتحانات ابتدایی در اسفند 1367 را نمونه می آورم : " خاطره ای از روزهای پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57 را بنویسید . "

با اندکی تامل و توجه می بینیم که دانش آموزان کلاس پنجم در سا ل 67 یازده ساله بوده اند . یعنی در زمان انقلاب بیش از یک سال نداشته اند . البته موضوع بالا یکی از سه موضوع انتخابی بوده است . ولی با این حال تامل بیشتری را می طلبد .

دادن موضوعات تکراری و کلیشه ای سبب عدم خلاقیت می شود .

آقای دکتر حداد عادل به این مسئله اشاره داشته اند که :

" بررسی موضوع انشا و طبقه بندی آنها نشان می دهد که اهداف جانبی از قبیل تربیت اخلاقی یا سیاسی دانش آموز هدف اصلی درس را بی رنگ کرده است . "

باز نگری در شیوه ی فعلی ( دادن موضوع  ) امری ضروری یه نظر می رسد و این خود پژوهشی مستقل می خواهد . من فقط به عنوان نمونه در انتهای پایان نامه موضوعات انشاهای امتحانات نهایی سال آخر متوسطه ، در ده ساله ی اخیر(75-65 ) را آورده ام .

همچنین در جزوه های تدریس باید برنامه ی کاری مشخصی و واحدی بیان شود . همان گونه که در درسهای دیگر عمل می شود . نمودار درست ارزشیا بی و دادن نمره از ویژگیهای این جزوه ها می تواند باشد .

3 – تربیت مربیان به صورت حضوری و غیر حضوری

  مربیان و معلمان درس آیین نگارش را می توان به روشهای زیر آموزش داد :

-          تشکیل کلاسهای ضمن خدمت برای معلمان مستعد و متقاضی معلمی انشا

-          تهیه کردن و در اختیار نهادن جزوه های آموزش تدریس انشا

-          طرح کلاسهای نمونه انشا و برگزاری جلسات جهت تبادل نظر و هماهنگی این درس

4 – تدارک امکانات کمک آموزشی

ابتدا امکانات کمک آموزشی را باید شناخت و سپس از آن بهره گرفت .

الف : بهره گیری از کتاب و نشریات

بهترین جایگاه برای بهره گیری از کتاب ، کتابخانه است. گسترش کتابخانه ها در مدارس و مراکز عمومی در اشاعه ی فرهنگ کتابخوانی موثر است . مجلات و روزنامه های مناسب دانش آموزان و معلمان باید در اختیار شان قرار گیرد  . در مدارس و محل حضور ایشان ؛کارهای فرهنگی و ادبی عرضه شود .. برای حمایت از این کار یارانه پرداخت شود.همان گونه که فی المثل: شهرداری با کاشتن گل در تمامی پارکها و میادین مردم را تربیت کرد بطوری که کمتر مشاهده می شود که گلی چیده شود . پس ما هم می توانیم با در اختیار قرار دادن کتابها و نشریات مناسب آنها را به مطالعه ترغیب نماییم.

ناگفته نماند که رها کردن دانش آموز در مطالعه؛مطلوب نیست و ما نباید از تماشای او که مرتب سر به کتاب می برد؛ احساس رضایت و تلقی بجا داشته باشیم. گاه عمری از او به مطالعات بیهوده تلف می شود و گاه بی نظمی در مطالعه ؛ مطا لب آشفته ای را پیش روی  او قرار می دهد  که در نهایت؛ دانش آموز از آن همه مطالعه راه به جایی نمی برد.هدایت او به مطالعه صحیح و آموزش  شیوه های تجربه شده ؛ عامل مهمی در شکل گیری شخصیت دانش آموز به شمار می رود.

ب: بهره گیری از امکانات سمعی و بصری

صدا و سیما با هماهنگی آموزش و پرورش می توانند بچه ها را به سمت مطلوب هدایت کنند . با پخش برنامه های مناسب از نوشته های برتر معرفی کتابها و مجلات مناسب و ... ذوق نوشتن را در بچه ها پدید بیاورند.

از ابتدایی ترین وسیله ی نوشتن یعنی کلمات ؛ بازی هایی طراحی شود و به شکل  برنامه های نمایشی ارائه گردد؛ تا اطلاعات کلامی دانش آموزان گسترده شود و بدین وسیله گنجینه ی ذهنی دانش آموز ؛ با لغات مختلف و متعدد؛ با معنای آنها و کاربردشان  غنی و بارورگردد.

با برگزاری مشاعره ها ؛ مناظره ها ؛ مصاحبه های مناسب و مفید در صدا و سیما و همچنین در خود کلاس و مدرسه هم می توان به تقویت درک و فهم ادبی دانش آموز کمک کرد.

 از این امر هم نباید غافل شد که تربیت خانواده ها و راهنمایی ایشان هم از وظایف رسانه های  گروهی می تواند باشد . با تنظیم برنامه های موثر ؛ فرهنگ کتابخوانی باید به صورت گسترده تبلیغ و تشویق گردد.

استفاده از نمایش فیلم نوارهای قصه و سخنرانی می تواند در کلاس تنوع ایجاد کند . با پخش نوار قصه؛ خلاصه ی آنرا از دانش آموز بخواهیم؛ یا اینکه با ضبط کردن صحبتهای دانش آموزان آنها را با نقاط ضعف و قوت سخن گفتنشان آشنا کنیم.

نقد برنامه های صدا و سیما ؛ توصیف و بیان خلاصه آنها؛ می تواند در برنامه ی درسی گنجانده شود که اگر این کار به صورت شفاهی صورت بگیرد در پرورش قوه ناطقه آنها موثر خواهد بود .

ج: بهره گیری از استعدادهای پنهان در مسیر کسب تجربه

فراهم آوردن زمینه های مناسب جهت کسب تجربه و بروز توانایی های فردی؛ در بازدید از مراکز علمی؛ فرهنگی؛ تفریحی و....تا دانش آموز خود تجربه کند و سپس تجربه خود را بتواند منتقل کند.

امیدوارم این پژوهش سرآغاز مبارکی برای ادامه کارهای آتی باشد. در انتها کتاب شناسی انشا و نمونه سوالات امتحانات نهایی دوره دبیرستان در کلیه رشته ها جهت آشنایی با موضوعات ضمیمه شده است .

در خاتمه از خداوند خواستارم که کلام ما را آسمانی و راه ما را قرآنی قرار دهد .

پی نوشت ها:

1- گزارش ها و نگارش در روابط عمومی – حسین افشار – دانشگاه علامه طباطبائی- چاپ دوم – تهران 1372

2- پیام های دکتر حداد عادل – اولین سمینار انشا – رشد ادب فارسی – سال هشتم – بهار 1372

3 - گزارشی از سمینار انشا – رشد ادب فارسی – سال هشتم – بهار 1372

4-بحث ویژه ی نظرخواهی – مرتضی سرهنگی – مجله ی نیستان – سال دوم – شماره ی20

5 و 6- وضعیت تدریس انشای فارسی در پایه ی پنجم ابتدائی مدارس تهران – پژوهشگر : علی اکبر نصیری –

بهار 73 – کار شناسی ارشد – دانشگاه علامه طباطبا ئی ( ره )

7 – کلیات سبک شناسی – دکتر سیروس شمیسا – انتشارات فردوسی- چاپ اول – 1372 – تهران نقل از سایت انجمن معلمان انشا